Là thủ đô của Việt Nam, trung tâm chính trị, văn hóa, du lịch bậc nhất cả nước, vì vậy đằng sau những cái tên thân thương của các con đường ở Hà Nội là cả một quy luật sao cho phù hợp với lịch sử, chính trị, văn hóa, kiến trúc. Điều này đã không ít lần khiến các nhà sử học, quy hoạch kiến trúc không ít lần phải đau đầu. Hãy cùng GoTrip khám phá quy luật đặt tên đường, phố ở Hà Nội nhé!
Ở Hà Nội, phần lớn tên đường phố đều được đặt bằng tên các danh nhân có đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Đây cũng là một nét riêng vì trên thế giới, nhất là châu Âu, tên đường phố chủ yếu được đánh số thứ tự hoặc đặt theo tên dòng họ, gia tộc.
Nếu không để ý, có lẽ nhiều người sẽ nghĩ, tên đường phố ở Hà Nội được sắp xếp ngẫu nhiên song kỳ thực, chúng luôn tuân theo một quy tắc cụm, trong đó, mỗi cụm ứng với một triều đại, giai đoạn lịch sử nhất định. Ngoài ra còn một quy tắc khác là, tên những con đường lớn thường ứng với người có công lớn và đường nhỏ hơn là tên các vị quan thần có công trong từng triều đại, thời kỳ lịch sử nhằm phản ánh vị trí của các “nhân thần” trong tâm lý người Việt, và gắn bó với yếu tố Đất Trời.
Ngược về lịch sử, từ những truyền thuyết xa, chúng ta sẽ thấy có một điều thú vị là xung quanh Hồ Tây có 4 con đường: Lạc Long Quân, Âu Cơ, An Dương Vương, Hùng Vương. 4 cái tên này là những nhân vật trong truyền thuyết/lịch sử cổ đại của Việt Nam.
Tiếp đến là thời kỳ “Chống Bắc thuộc”. Chúng ta sẽ thấy phía dưới Hồ Gươm là phố Hai Bà Trưng, phố Bà Triệu. Song song với đoạn phía nam phố Bà Triệu là đường Mai Hắc Đế, Triệu Việt Vương. Song song với đoạn phía bắc phố Bà Triệu là đường Triệu Quốc Đạt, Phùng Hưng, Lý Nam Đế.
Theo dòng lịch sử đến với gian đoạn “Thời đầu tự chủ, độc lập”. Chúng ta sẽ thấy phía đông Hồ Gươm là đường Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ, Ngô Quyền. Đây là 3 vị vua có công lớn trong thời kì đầu của độc lập tự chủ.
Cắt phố Bà Triệu ở phía dưới là phố Lê Đại Hành và phố này giao với Hoa Lư và Đại Cồ Việt ở hai đầu. Mà Lê Đại Hành là vua thời Tiền Lê và Hoa Lư là kinh đô của Đại Cồ Việt dưới thời Đinh – Tiền Lê, quả là ý vị sâu xa. Tiếp đó, giao với đường Lý Thái Tổ và gần với ngã 6 Tràng Tiền là các con đường Lê Phụng Hiểu, Lý Đạo Thành, Tông Đản, Lý Thường Kiệt, đây đều là các danh thần thời Lý. Lý Quốc Sư cũng là một danh nhân thời Lý, phố Lý Quốc Sư tuy cũng ở gần Hồ nhưng ở phía bên kia do ở đó có Đền Lý Quốc Sư (chùa Lý Triều Quốc Sư).
Các con phố gợi nhắc “hào khí Đông A” thời nhà Trần cũng được sắp xếp cùng nhau. Lấy con đường to Trần Hưng Đạo làm mốc. Xung quanh và giao cắt với đường Trần Hưng Đạo là đường Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông, Trần Quốc Toản, Trần Bình Trọng, Yết Kiêu, Dã Tượng, giao với đường Yết Kiêu là đường Đỗ Hành. Cuối đường Trần Hưng Đạo gần bờ đê là các con đường Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, Trần Khánh Dư, Phạm Ngũ Lão, Nguyễn Khoái, Chương Dương Độ, Hàm Tử Quan, Tây Kết, Vạn Kiếp, Vân Đồn, Bạch Đằng. Đây là những danh nhân trong hai cuộc kháng chiến chống Mông Nguyên lần 2 và 3 của nhà Trần và các địa danh nổi tiếng trong hai cuộc kháng chiến đó.
Và có lẽ cụm tên đường này là cụm có nhiều dụng ý nhất. Trần Hưng Đạo cuối đời về Vạn Kiếp, mà con đường nối cuối đường Trần Hưng Đạo lại là Vạn Kiếp. Các tướng gắn với chiến công nào thì tên cũng gần với đường phố có tên địa danh đấy: Trần Nhật Duật, Nguyễn Khoái với Tây Kết – Hàm Tử, Trần Khánh Dư với Vân Đồn, Trần Quang Khải với Chương Dương Độ. Hai con đường nối nhau rồi giao cắt với Trần Hưng Đạo là Lê Văn Hưu, Hàn Thuyên. Đây là những danh sĩ đời nhà Trần. Giao với đoạn phía nam Nguyễn Khoái là Trần Khát Chân – danh tướng chống Chiêm Thành cuối đời Trần.
Tiếp đến là giai đoạn “Khởi nghĩa chống giặc Minh”, các con đường liên quan đến giai đoạn này nằm ở gần hồ Trúc Bạch. Liên quan đến giai đoạn này có các con đường được mang tên: Đặng Tất, Nguyễn Cảnh Chân, Đặng Dung, Nguyễn Biểu. Đặng Tất, Nguyễn Cảnh Chân cùng nhau khởi nghĩa, tôn Trần Ngỗi lên làm minh chủ chống giặc Minh. Khi Đặng Tất và Nguyễn Cảnh Chân chết, Đặng Dung và Nguyễn Cảnh Dị tôn Trần Quý Khoáng lên tiếp tục khởi nghĩa. Nguyễn Biểu từng làm quan nhà Trần, sau theo phò Trần Quý Khoáng chống Minh.
Đến thời nhà Lê, chúng ta sẽ thấy phía Tây Hồ Gươm là đường Lê Thái Tổ, xung quanh hồ, hướng về Hồ Gươm là các con phố: Lê Lai, Lê Thạch, Đinh Liệt, Đinh Lễ, Trần Nguyên Hãn, Nguyễn Xí. Lê Thái Tổ gắn với sự tích trả gươm, còn những danh nhân kia là các tướng nổi tiếng trong khởi nghĩa Lam Sơn chống giặc Minh của Lê Thái Tổ. Gần Lê Thái Tổ là Lê Thánh Tông, đây là vị vua trị nước giỏi nhất của nhà Lê nói riêng và trong lịch sử phong kiến Việt Nam nói chung.
Sau thời nhà Lê là thời Tây Sơn. Các phố song song với nhau như Quang Trung, Lê Ngọc Hân, Ngô Thì Nhậm, Ngô Văn Sở, Bùi Thị Xuân, Phan Huy Chú. Đây đều là những nhân vật nổi tiếng và có đóng góp lớn cho khởi nghĩa và triều đại Tây Sơn. Cụm này còn có một nhóm nhỏ phố khác ở xung quanh Tượng đài Quang Trung và Gò Đống Đa: Tây Sơn, Trần Quang Diệu, Đặng Tiến Đông (phường Quang Trung – quận Đống Đa).
Tiếp đó là thời kỳ “Chống Pháp thời Nguyễn” – “Cần Vương”. Nằm quanh di tích thành Hà Nội là đường Hoàng Diệu và Nguyễn Tri Phương. Đây là 2 vị quan nhà Nguyễn thủ thành Hà Nội trong hai lần Pháp đưa quân đánh ra Bắc.
Khu vực Ba Đình – gần phố cổ bao gồm các con đường Tôn Thất Thiệp, Tôn Thất Đảm, Phan Đình Phùng, Cao Thắng, Tống Duy Tân, Tạ Hiện, Nguyễn Quang Bích, Mai Xuân Thưởng, Nguyễn Thiện Thuật, Đốc Ngữ, Lê Trực. Tất cả ở trên đều là những nhân vật nổi dậy khởi nghĩa, hưởng ứng phong trào “Cần Vương” giúp vua Hàm Nghi chống Pháp. Bản thân tên quận – Ba Đình cũng là tên khởi nghĩa của thời kì này. Tuy nhiên 2 người khởi xướng “Cần Vương” là Hàm Nghi và Tôn Thất Thuyết mãi sau này mới được đặt tên đường nên ở phía khác.
Giai đoạn các “cuộc khởi nghĩa chống Pháp” sau Cần Vương có tên của những người lãnh đạo như Hoàng Hoa Thám, Nguyễn Thái Học, Nguyễn Khắc Nhu, Đội Cấn, Đội Nhân. Ngoài ra còn có ngõ Yên Thế là tên khởi nghĩa của Hoàng Hoa Thám.
Tiếp đến là giai đoạn của các danh nhân “Trí thức Ái Quốc”. Đó là các con đường mang tên Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Đặng Thái Thân, Ấu Triệu, Lương Văn Can, Lương Ngọc Quyến. Đây là những người trí thức muốn cải tổ, nâng cao tri thức cho người Việt thời Pháp thuộc ngày xưa. Lương Văn Can là một trong những người khởi xướng Đông Kinh Nghĩa Thục nên ở đoạn phố đó có Quảng trường cùng tên hay chính là khu vực “hàm cá mập” ở phố đi bộ Hồ Hoàn Kiếm mà mọi người bây giờ hay gọi.
Tiếp tục là các con đường liên quan đến lĩnh vực “Giáo dục”. Gần Văn Miếu – Quốc Tử Giám, ngoài hai phố Văn Miếu, Quốc Tử Giám sẽ là các phố mang tên của các nhà giáo dục, sử học: Chu Văn An, Nguyễn Như Đổ, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên. Và các nhà thơ văn trung đại: Bà Huyện Thanh Quan, Đoàn Thị Điểm, Đặng Trần Côn, Phan Văn Trị…
Sau này, những người có đóng góp to lớn với cách mạng, với chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, cũng như kháng chiến chống Pháp – Mỹ sau này cũng được lấy tên đặt cho đường phố.
Những người đặt tên sau đó cũng noi theo quy tắc trên để đặt cho một số giai đoạn như “Tiền cách mạng tháng 8”: gần quảng trường Ba Đình là các đường Bắc Sơn (khởi nghĩa), Phạm Hồng Thái, Lê Hồng Phong, Trần Phú, Hoàng Văn Thụ. Đây là những người có đóng góp to lớn cho thành công của cách mạng tháng 8 sau này.
Giai đoạn “Xây dựng Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”: Các phố mang tên các danh nhân y khoa như Hồ Đắc Di, Đặng Văn Ngữ, Tôn Thất Tùng, Trần Hữu Tước, Phạm Ngọc Thạch, Hoàng Tích Trí quanh khu vực Đại học Y – Bạch Mai. Tên các nhà khoa học tự nhiên, xã hội cũng như kỹ sư như Trần Đại Nghĩa, Tạ Quang Bửu, Đào Duy Anh, Lương Định Của,…ở quanh khu vực đại học Bách Khoa. Đây là những người góp phần xây dựng khoa học kĩ thuật giáo dục cho đất nước Việt Nam non trẻ.
Các con đường liên quan đến các “Nhà văn” ở quận Đống Đa – Thanh Xuân – Ba Đình như: Nam Cao, Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng, Vũ Ngọc Phan, Nguyễn Tuân, Nguyễn Huy Tưởng…
Các con đường mang tên các “Tướng quân đội”:
Ở Trường Chinh có doanh trại quân đội, xung quanh là các phố mang tên các tướng nổi tiếng trong các cuộc kháng chiến chống Pháp – Mỹ như: Vương Thừa Vũ, Nguyễn Ngọc Nại, Lê Trọng Tấn, Hoàng Văn Thái… Và còn rất nhiều người có công với Cách Mạng, Đảng/nhà nước được đặt tên cho đường phố gần nhau nữa như Lê Duẩn, Trường Chinh, Lê Thanh Nghị…
Xuôi về quận Cầu Giấy, các con đường ở đây lại gắn liền với tên các vị danh nhân thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cứu nước. Gần đường Xuân Thủy – Cầu Giấy có phố Trần Đăng Ninh. Đường Xuân Thủy (tên của cố bộ trưởng Bộ ngoại giao, người có công góp phần làm nên thắng lợi của việc ký kết hiệp định Paris) nằm cạnh ngay đường Phạm Văn Đồng (vị cố Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Bộ ngoại giao lỗi lạc, từng tham gia các cuộc đàm phán về Hiệp định Giơ-ne-vơ). Các cung đường khác nằm gần nhau như Phạm Hùng, Hồ Tùng Mậu, Lê Đức Thọ… cũng lần lượt là tên các vị chính khách nổi tiếng trong lịch sử cách mạng.
Không chỉ điểm tên các vĩ nhân là chính khách, nhiều cung đường Thủ đô lại được lấy tên theo các văn nghệ sĩ, nhà nghiên cứu có đóng góp lớn cho sự nghiệp phát triển văn hóa nước nhà. Những con đường này chủ yếu nằm ở khu vực hồ Tây thơ mộng như phố Đặng Thai Mai, Tô Ngọc Vân, đường Trịnh Công Sơn, đường Nguyễn Đình Thi.
Quy tắc đặt tên kiểu kết nối này đem lại những điều khá thú vị. Nếu ai thích tìm hiểu lịch sử thì chỉ qua những tên phố, họ đã có cả một bài học dài về tên các vị danh nhân có công với đất nước hay những truyền thuyết lịch sử thời xa xưa. Tuy nhiên, quy luật này đôi khi cũng bị phá vỡ. Chẳng hạn như, đáng ra nếu tuân thủ đúng quy luật thì đường Trần Quang Diệu phải nằm gần đường Bùi Thị Xuân, đường Lê Hồng Phong phải gần đường Nguyễn Thị Minh Khai hoặc như đường Nguyễn Trãi phải nằm cạnh đường Lê Lợi thay vì cách khá xa nhau.
